ՊԱՇՏԱՄՈՒՆՔԱՅԻՆ ԿԱՌՈՒՅՑՆԵՐ

Կապույտ մզկիթը Անդրկովկասի լավագույն պարսկական մզկիթն է: 1765-1766

Պետ. ցուցիչ` 1.6.150
Կառուցող՝ Երևանի սարդար Հուսեին Ալի խան

Կապույտ մզկիթը, ըստ հարավային դարպասի ճակատի արձանագրության, կառուցել է Երևանի սարդար Հուսեին Ալի խանը, 1766 թվականին (հիջրեթի 1179 թվական): Այն Երևանի մզկիթներից ամենամեծն ու ամենանշանավորն էր՝ կառուցված շիա դավանանքի մզկիթներին հատուկ ճարտարապետական ոճով: Կապույտ մզկիթի տեղում մինչ այդ գտնվել է Դեֆ սուլթանի մզկիթը, որը քանդվել է 1679 թ. ավերիչ երկրաշարժի հետևանքով:

Կապույտ մզկիթը նկարագրել են շատ-շատերը՝ պրուսական ազգագրագետ Ավգուստ Հաքստհաուզենը, իտալացի ճանապարհորդ Լուիջի Վիլլարին, Երևանի թեմի առաջնորդ Հովհաննես Շահխաթունյանցը: Անգլիացի ճանապարհորդ Հենրի Լինչը, 19-րդ դ. վերջին լինելով Հայաստանում, հիացմունքով նկարագրում է հուշարձանի ճարտարապետությունը, գույնզգույն ապակիներով շրջանակների մոտ զետեղված արևելյան նախշերը, ինչպես նաև  նշում է, որ մզկիթն ուներ իր հոգևոր-տարրական դպրոցը:

Խորհրդային իշխանության տարիներին՝ կրոնական կառույցների զանգվածային քանդման շրջանում, մեծանուն բանաստեղծ Եղիշե Չարենցի և մի քանի այլ հայ մտավորականների ջանքերով մզկիթի շենքը փրկվել է, վերցվել պետական հսկողության տակ: 1937-1982 թթ. այստեղ գործել են Երևանի պատմության ու բնագիտության թանգարանները, իսկ մզկիթի փոքր սրահը հետագայում օգտագործվել է որպես պլանետարիում: 1937 թ. մզկիթի երկու դահլիճների միջև բացվել է դուռ (թանգարանի համար): 1940 թ. և 1972 թ. կատարվել են վերանորոգման աշխատանքներ:

1991 թ.՝ Հայաստանի անկախացումից հետո, Իրանի կառավարության խնդրանքով մզկիթը որպես աղոթավայր հանձնվել է Իրանի Հանրապետության դեսպանությանը: 1994-1998 թթ., վերակառուցվել է իրանական կողմի միջոցներով։ 2006 թ. վերանորոգվել է լայնանիստ գմբեթը։ Մզկիթը դարձել է ոչ միայն շիա դավանողների աղոթատեղի, այլև՝ հոգևոր-մշակութային կենտրոն, որտեղ պարբերաբար անցկացվում են միջոցառումներ, կազմակերպվում են գիտաժողովներ, ցուցադրություններ, դասընթացներ:

Համալիրն ունի ուղղանկյուն (97.2 x 66.5 մ) հատակագիծ, 71 x 47 մ չափերով ներքին բակ, որի շուրջ խմբավորված են կառույցները: Մուտքերը երեքն են: Հարավայինը և արևմտյանը մեծ դարպասներ են, իսկ արևելյանը փոքր դուռ է, որը տանում է դեպի բակ: Բակը սալահատակված է տուֆով, կենտորոնում կառուցված է շատրվանով քարե ջրավազան, որի շուրջ ստվերախիտ ծառերով ծածկված լայն ու խնամքով սալահատակված հրապարակ է։ Համալիրի հարավարևմտյան անկյունում բարձր, շրջանաձև մինարեթն է (20 մ): Համալիրի հյուսիսային և հարավային մասերում տեղադրված են աղոթասրահները, իսկ արևելյան և արևմտյան մասերում՝ ուսումնական խցերը: Խցերը քառակուսի են, թաղածածկ, առջևում ունեն դեպի բակ բացվող կամարակապ սրահներ: Համալիրի շենք-շինություններն ամբողջովին կառուցված են աղյուսից: Գմբեթները և մինարեթը երեսպատված են երկնագույն, դեղին, կանաչ գույներով ջնարակված աղյուսի սալիկներով:

Մզկիթը գտնվում է Մ. Մաշտոցի պողոտա 12 հասցեում: