ՀՐԱՊԱՐԱԿՆԵՐ ԵՎ ԱՅԳԻՆԵՐ
Ճարտարապետ՝ Ռաֆայել Իսրայելյան
Քանդակագործ՝ Արա Հարությունյան
Գտնվում է Ազատության պողոտա, 2 հասցեում՝ աջակողմյան ներս ընկած հատվածում։
Արաբկիրի քաղաքային այգու կառուցումն սկսվել է 1930-ական թթ. վերջին: Հայրենական մեծ պատերազմից հետո վերանվանվել է Հաղթանակի զբոսայգի,
որտեղ պետք է հիմնադրվեր Հաղթանակի հուշահամալիրը:
Այգու վերակառուցման և հուշահամալիրի ստեղծման նախագիծը կազմել է ճարտարապետ Ռաֆայել Իսրայելյանը: Ամայի տարածքում տարիների ընթացքում տնկվել են հարյուրավոր ծառեր, ստեղծվել է անտառապատ գոտի:
Հաղթանակ զբոսայգու հուշահամալիրը Իոսիֆ Ստալինի հուշարձանով (բարձրությունը՝ 17 մ) բացվել է 1950 թ. նոյեմբերի 29-ին՝ Հայաստանի խորհրդայնացման 30-ամյակի օրը։ Ստալինի արձանի հեղինակը քանդակագործ Սերգեյ Մերկուրովն է, քանդակազարդ պատվանդանինը՝ Ռաֆայել Իսրայելյանը: Արձանի պատճառով երևանցիները համալիրը, այգին և թաղամասն այսօր էլ անվանում են Մոնումենտ:
Գլխավոր մուտքից լայն ծառուղին տանում է դեպի Հաղթանակի մոնումենտը, որի դիմացի հրապարակից բացվում է քաղաքի համայնապատկերը: Հրապարակի երկայնքով կառուցվել է չուգունե ցանկապատ (ճարտարապետ՝ Ռաֆայել Իսրայելյան): Հաղթանակի հուշահամալիրը հայ ժողովրդի հարգանքի տուրքն է պատերազմում զոհված հայրենակիցներին:
Ստալինի արձանը պատվանդանին մնացել է ավելի քան մեկ տասնամյակ: Անձի պաշտամունքի քննադատությունից հետո, 1962 թ. Ստալինի արձանն ապամոնտաժվել է, իսկ պատվանդանի վրա տարիներ անց տեղադրվել է Արա Հարությունյանի կերտած «Մայր Հայաստան» արձանը (բարձրությունը՝ 22 մ)՝ իբրև մայր հայրենիքի պաշտպան հայ կնոջ հավաքական կերպար։ Ներքուստ եռահարկ պատվանդանի մեջ 1970-ից գործում է «Հայաստանը Հայրենական մեծ պատերազմում 1941-1945 թթ.» թանգարանը, որը 1995 թ. վերանվանվել է «Մայր Հայաստան» զինվորական թանգարան: Այստեղ ներկայացված են Մեծ հայրենականի և Արցախյան ազատամարտի վերաբերյալ ցուցանմուշներ, անցկացվում են տարբեր միջոցառումներ:
Հաղթանակ զբոսայգին, որի նախնական տարածքը 110 հա էր, իր տարատեսակ կարուսելներով, արհեստական լճակով, խաղահրապարակներով միշտ էլ եղել է երևանցիների, և հատկապես՝ երիտասարդների, հանգստյան ու ժամանցի սիրված վայրերից մեկը: Առաջին կարուսելն այգում տեղադրվել է 1955-1956 թթ.: Արևիկ լիճը կառուցվել է 1958-1961 թթ.: Այն կրկնում է Սևանա լճի ուրվագիծը և ունի մինչև 8,5 մ խորություն: Այստեղ կարելի էր և՛ լողանալ և՛ նավակով շրջել: Կառուցվել են նաև տաղավարներ ու այլ թեթև կառույցներ ճարտարապետ Հովհաննես Հակոբյանի նախագծով: Զբոսայգում 1967 թ. տեղադրվել է առաջին Պտտվող անիվ կարուսելը՝ երևանցիների կողմից սիրված Чертовое колесо-ն, 1989 թ.՝ երկրորդը:
Զբոսայգու տարածքում է Ռաֆայել Իսրայելյանի նախագծով 1957 թ. սպիտակ ֆելզիտի և Անիի օխրայագույն տուֆի համադրությամբ կառուցված «Արագիլ» ռեստորանը, որն ավետաբեր թռչնի պես թառել է Քանաքեռի բարձունքին: Արագիլի քանդակի հեղինակը քարտաշ վարպետ և ոսկերիչ Հրաչ Ստեփանյանն է: Այստեղ են նկարահանվել հայկական «Ճանապարհ դեպի կրկես» կինոնկարի (1963 թ.) որոշ կադրեր: Խորհրդային տարիներին մարդաշատ ռեստորանն այժմ կիսաքանդ է, անտերության մատնված:
1977 թ. կանգնեցվել է «Ո՛չ պատերազմին» («Թող երբեք պատերազմ
չլինի») քանդակը (ճարտարապետ՝ Ֆելիքս Զարգարյան, քանդակագործ՝ Վահան Խաչիկյան):
1983-1985 թթ. զբոսայգու և հուշահամալիրի տարածքում կատարվել են վերակառուցման աշխատանքներ (ճարտարապետներ՝ Աշոտ Ալեքսանյան, Անահիտ Նավասարդյան)։ Կառուցվել է Հերոսների ծառուղին, վերակառուցվել է 1970 թ. Ռաֆայել Իսրայելյանի նախագծով ստեղծված Անհայտ զինվորի գերեզմանը՝ հավերժական կրակով: Բացումը տեղի է ունեցել 1985 թ. մայիսի 9-ին՝ Մեծ հաղթանակի 40-ամյակի օրը:
Զբոսայգու գլխավոր մուտքը լուծված է հաղթակամարի տեսքով և ունի միմյանց չկրկնող հարթաքանդակներ: Պողոտայի երկայնքով կառուցված արևմտյան պարսպապատը շարված է դարչնագույն տուֆից, շեղանկյունաձև քարերով: Կառուցվել է 1983 թ.՝ Ռաֆայել Իսրայելյանի նախագծով:
1990-ական թթ., երբ Հայաստանի նորանկախ երրորդ հանրապետությունը գտնվում էր շրջափակման մեջ, և կար ջեռուցման խնդիր, Երևանի շատ այգիների նման, Հաղթանակի այգու ծառերը ևս հատվել են, ամայացել են տարածքներ, իսկ ավելի ուշ քաղաքային իշխանությունները վաճառել են դրանք: Այժմ այստեղ շքեղ դղյակներով կառուցապատված բնակելի թաղամաս է: Եվ թեև հետագայում կատարվեցին ծառատնկման աշխատանքներ (օրինակ՝ 2013 թ. մարտին, Հերոսների ծառուղու և «Արագիլ» ռեստորանի մոտ), բայց անտառի կորուստը վերականգնել չհաջողվեց:
2011 թ. մոսկվաբնակ բարերար Ռուբեն Վարդանյանի հովանավորությամբ և ամերիկյան «Գարի Գոդդարդ» ընկերության կողմից մշակված ծրագրով զբոսայգին վերակառուցվել է:
«Պատմամշակութային ժառանգության գիտահետազոտական կենտրոն» ՊՈԱԿ
Երևանի քաղաքապետարան
