ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ
ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ ԽԱՉԱՏՈՒՐ ԱԲՈՎՅԱՆԻ
1913 թ.
Պետ. ցուցիչ՝ 1.12.15.4
Քանդակագործ՝ Անդրեաս Տեր-Մարուքյան
Հայ մեծ լուսավորիչ, գրող, հայ նոր գրականության և մանկավարժության հիմնադիր Խաչատուր Աբովյանի բրոնզաձույլ արձանը տեղադրված է Քանաքեռի 2-րդ փողոց, 4 հասցեում գտնվող նույնանուն տուն-թանգարանի բակում, գրանիտե բարձր, սրբատաշ պատվանդանի վրա:
Գրողը ներկայացված է կանգնած դիրքով, աջ ոտքը մի փոքր առաջ դրած, ձեռքերը կրծքին խաչած: Աջ ձեռքում
«Վերք Հայաստանի» գիրքն է՝ հայ նոր գրականության հիմնաքարը: Հագին թեթև, բարձր օձիքով,
ծնկներից ներքև իջնող վերարկու է: Գլխաբաց, մեղմ, մտածկոտ հայացքով Աբովյանը նայում
է դեպի հեռուները:
Պատվանդանը անզարդ է, վերնամասում
2 տողով արձանագրված է.
«ԽԱՉԱՏՈՒՐ ԱԲՈՎՅԱՆ / 1804 - ԱՆՀԱՅՏԱՑԱԾ
1848»:
Արձանի
բարձրությունը՝ 2.2 մ է, դիտելի է բոլոր կողմերից: Դեմքը
մեկնաբանված է դորպատաբնակ ճանաչված նկարիչ Ֆրիդրիխ Լյուդվիգ ֆոն Մայդելի հեղինակած
դիմանկարի համաձայն:
Խաչատուր Աբովյանի արձանի ստեղծման
միտքը առաջադեմ հայ հասարակայնությունը հղացել է 1908 թ., գրողի անհետանալու 60-րդ
տարելիցի կապակցությամբ: Հայ առաջադեմ գործիչները պնդում էին, որ մեծ լուսավորչի արձանը
պետք է կանգնեցնել ոչ թե եկեղեցում կամ գերեզմանոցում (ինչպես ընդունված էր մինչ այդ),
այլ՝ հենց Երևանի սրտում:
Արձանի ստեղծման պրոցեսը շատ խոչընդոտների
է հանդիպել: Ցարական կառավարությունը թույլ չէր տալիս կայսրության փոքր ազգերին, և
հատկապես՝ հայերին իրենց անվանի գործիչների հուշարձանները կանգնեցնել քաղաքային հրապարակներում
և աչքի ընկնող այլ վայրերում, քանի որ դա կարող էր խրախուսել նրանց ազգային-ազատագրական
հույսերը: Բայց հայ հասարակական կարծիքի ճնշման տակ Կովկասի փոխարքայությունը մեծ դժվարությամբ
թույլ տվեց արձանի կառուցումը Երևանում՝ հուսալով, որ ֆինանսական մեծ ծախսերի պատճառով
նախաձեռնությունը չի իրականանա:
Կազմակերպչական աշխատանքներն ստանձնեց
Բաքվի «Հայոց կուլտուրական միությունը»՝ գործի մեջ ներգրավելով հասարակայնության լայն
խավերին: Գրողներ Հովհաննես Թումանյանը, Ալեքսանդր Շիրվանզադեն, նկարիչ Գևորգ Բաշինջաղյանը
և այլք իրենց հոդվածներում բոլորին կոչ էին անում հանգանակություններ կատարելու միջոցով
մասնակցել այդ համաժողովրդական ձեռնարկին: Շիրվանզադեի առաջարկով «Հայոց կուլտուրական
միությունը» 1908 թ. սեպտեմբերի 14-ի նիստում որոշեց հայտարարել մրցանակաբաշխություն
և կատարել հանգանակություն: Այդ մասին հրապարակվեց հայկական և ռուսական թերթերում,
որպեսզի հասարակական լայն խավերը և մասնակցել ցանկացող քանդակագործները Այսրկովկասում
և դրսում տեղեկացված լինեին ձեռնարկի մասին:
Արձանի ստեղծումը դրամական մեծ միջոցներ
էր պահանջում (նախնական հաշվումներով՝ 12000 ռուբլի, ապա՝ առնվազն 18000 ռուբլի), սակայն
գործն ընթանում էր դանդաղ, և երկու տարում հանգանակվում է չնչին գումար (2000 ռուբլի):
Համաժողովրդական այս կարևոր նախաձեռնությունն արագացնելու համար 1910 թ. առաջադեմ գործիչներից
շատերը (Թումանյան, Շիրվանզադե և այլք) նորից են հանդես գալիս հոդվածներով: Մասնավորապես,
Թումանյանը «Հորիզոն» թերթի 1910 թ. 266-րդ համարում հրապարակում է իր «Ամենքը միասին»
նշանավոր հոդվածը, որտեղ գրում է. «Դա մի տաղանդավոր գրողի արձան չէ, դա մի անհատի
արձան չէ, դա հայ ժողովրդի վերքոտ սրտի արձանն է, որ կանգնելու է այնտեղ, Արարատի սրբազան
դաշտում՝ սերունդներին ու դարերին ի տես, որ տեսնեն, թե քանի սուր կա ցցված նրա մեջ,
քանի դարդ և ցավ: Պետք է կանգնի հավիտյան, անլռելի պատմի աշխարհին հայի տանջանքն ու
տենչանքը»: Թումանյանը հորդորում է բոլորին մասնակցել այս գործին, քանի որ իր արժանի
զավակի արձանը պետք է կանգնեցնի ամբողջ ժողովուրդը:
Հանգանակությունն արագացնելու համար
1910-1912 թթ. կազմակերպվում են գրական-գեղարվեստական երեկոներ, համերգներ, ներկայացումներ
Անդրկովկասի տարբեր քաղաքներում, Մոսկվայում, Սանկտ-Պետերբուրգում: Աբովյանի և նրա
հուշարձանի մասին հետաքրքրությունն այնքան է մեծանում, որ նրանց մասին հրապարակվում
են գրքեր, հոդվածներ, ստեղծվում են երաժշտական ու նկարչական ստեղծագործություններ:
Բաքվի «Հայոց կուլտուրական միությունը» նամակներով դիմում է ժամանակի հայտնի 6 հայ
քանդակագործերին, այդ թվում նաև՝ փարիզաբնակ Անդրեաս Տեր-Մարուքյանին ու Հակոբ Գյուրջյանին
(վերջինս նոր էր ավարտել Փարիզի Գեղարվեստների ակադեմիան)՝ առաջարկելով նրանց ևս մասնակցել
մրցանակաբաշխությանը (երկուսն էլ 1910 թ. «Հայոց կուլտուրական միությանն» են ներկայացնում
2-ական նախագիծ):
Երկար քննարկումներից հետո հավանության
է արժանանում քանդակագործ Անդրեաս Տեր-Մարուքյանի նախագիծը: Քանդակագործն արձանի և
նրա քանդակազարդ պատվանդանի վրա Փարիզում աշխատում է 1910-1913 թթ.: 1913-ին, աշխատանքն
ավարտելուց հետո, դրանք ձուլել է տալիս բրոնզից:
1911 և 1913 թթ. Տեր-Մարուքյանը գալիս
է Երևան՝ գրողի մասին լրացուցիչ տեղեկություններ հավաքելու, արձանի տեղը որոշելու համար:
Քաղաքային դումայի ճարտարապետի հետ տեղազննություն անցկացնելուց հետո հստակեցվում է
հուշարձանի տեղը՝ այն պետք է կանգնեցվեր քաղաքային հրապարակում՝ բուլվարի և հետագայի
Վ. Ի. Լենինի արձանի միջև ընկած տարածքում:
5-ամյա հանգանակության դանդաղ ընթացքի
և անհրաժեշտ գումարը չհայթայթելու պատճառով արձանն ու պատվանդանը մնում են Փարիզի ձուլարանում.
գումարը չստացած գործարանատերը չի տալիս դրանք: Ավելին, 4 տարի սպասելուց հետո,
1917 թ. գործարանատերը որոշում է ձուլել և բրոնզն ավելի թանկ գնով վաճառել, մանավանդ
որ Առաջին աշխարհամարտի օրերին մետաղի մեծ պահանջարկ կար: Եվ միայն հեղինակի թախանձագին
խնդրանքներից ու համառ ջանքերից հետո է այն պահպանվում: Սակայն մինչև իր մահը (մարտ
1919 թ.) անվանի արձանագործը չի տեսնում կերտած արձանի տեղադրումը Երևանում և չի ստանում
նախատեսված գումարը:
1920-ական թթ. սկզբին ՀԽՍՀ նորաստեղծ
կառավարությունը Փարիզ է փոխանցում անհրաժեշտ գումարը և գնում է Աբովյանի արձանն ու
պատվանդանը, ինչպես նաև՝ Տեր-Մարուքյանի մի շարք այլ գործեր (Ղևոնդ Ալիշանի կիսանդրին
և բարձրաքանդակներ), որոնք 1925 թ. փետրվարի 27-ին Փարիզից ուղարկվում են Երևան: Սակայն
բեռը տեղ չի հասնում: Դեպքերի ականատես և մասնակից փարիզաբնակ Աշոտ Պատմագրյանը դիմում
է աշխատանքի բերումով Երևանից Թիֆլիս տեղափոխված Անդրկովկասյան ֆեդերացիայի ժողովրդական
կոմիսարների խորհրդի տեղակալ Սարգիս Լուկաշինին (Սրապիոնյան)՝ խնդրելով միջոցներ ձեռք
առնել արձանը գտնելու և Երևան ուղարկելու համար: Պարզվում է, որ Բաթումի մաքսատան աշխատակիցները
բացել են արկղը և կարծելով, թե դա Վրաստանին նվիրատված եվրոպական անհայտ հեղափոխականի
արձան է, այն տեղադրել են քաղաքի գլխավոր հրապարակում: Լուկաշինը հանձնարարում է արձանը
շտապ տեղափոխել Հայաստան, սակայն անհայտ պատճառներով այն Երևան է հասնում միայն
1933 թ.:
1933 թ. հուլիսի 6-ին Խ. Աբովյանի արձանը
վերջապես կանգնեցվում է Երևանում, բայց ոչ թե նախանշված տեղում, այլ՝ Աբովյան փողոցում՝
«Մոսկվա» կինոթատրոնի մերձակա փոքր հրապարակում (այժմ՝ Շառլ Ազնավուրի անվան հրապարակ),
նորակերտ, քառանիստ, բարձր ու անզարդ պատվանդանի վրա (Տեր-Մարուքյանի կերտած պատվանդանի
տեղը մինչ օրս անհայտ է): 1950 թ. Աբովյան փողոցի վերակառուցման պատրվակով արձանը տեղափոխում
են Կրկեսի մոտակայք, նախկին երկաթգծի կայարանի դիմաց՝ մի անշուք վայր: 1953 թ. տեղադրում
են Ծիծեռնակաբերդի բլրի վրա՝ մարդկանց աչքից հեռու, իսկ 1957-ին՝ Հրազդանի ձորում՝
Մանկական զբոսայգու մոտ:
Երկրեերկիր, տեղից տեղ դեգերելուց հետո
անվանի քանդակագործի ստեղծագործությունը 1964 թ. սեպտեմբերի 10-ին՝ Հայաստանում էստոնական
գրականությանն ու արվեստին նվիրված միջոցառումների նախօրյակին, իր վերջին հանգրվանն
է գտնում Քանաքեռում՝ մեծ գրողի տուն-թանգարանի բակում, ուր կանգնած է մինչ օրս:
1980-ական թթ. վերջին անհայտ անձինք պղծել են արձանը, կրակելով նրա գլխին և ուսերին:
Խ. Աբովյանի արձանը հայ մեծ լուսավորչի հիշատակին կերտված ամենավաղ և ամենահաջող քանդակներից է: Այն նաև Ա. Տեր-Մարուքյանի սակավաթիվ պահպանված գործերից է, նրա ստեղծագործության գլուխգործոցը, մոնումենտալ-արձանային քանդակագործության առաջին դասական օրինակը հայ իրականության մեջ: Նրանով սկիզբ դրվեց հայ հուշարձանային քանդակագործությանը:
«Պատմամշակութային ժառանգության գիտահետազոտական կենտրոն» ՊՈԱԿ
Երևանի քաղաքապետարան
