ՀՐԱՊԱՐԱԿՆԵՐ ԵՎ ԱՅԳԻՆԵՐ

1936 թ., 1960-ական թթ.

Պետ. ցուցիչ՝ 1.11.19

Պանթեոնի հուշապատ – ճարտարապետ՝ Ստեփան Քյուրքչյան, քանդակագործ՝ Ռուզան Քյուրքչյան

Գերեզմանաքարեր - ճարտարապետներ՝ Արթուր Թարխանյան, Ստեփան Քյուրքչյան, Ռոմեո Ջուլհակյան, Սաշուր Քալաշյան, Գրիգոր Աղաբաբյան, Ջիմ Թորոսյան, Ասլան Մխիթարյան և այլք

Քանդակագործներ՝ Արա Հարությունյան, Ղուկաս Չուբարյան, Ֆերդինանդ Առաքելյան, Արա Շիրազ, Գետիկ Բաղդասարյան, Սարգիս Բաղդասարյան, Էմին Պետրոսյան, Լևոն Թոքմաջյան և այլք

Կոմիտասի անվան զբոսայգու պանթեոնը գտնվում է Հրազդան գետի ձախափնյա, բարձրադիր հատվածում՝ Արշակունյաց պողոտա 28/5 հասցեում: Այստեղ ամփոփված են հայ անվանի գիտնականների, մշակույթի և հասարակական-քաղաքական գոր­ծիչների աճյունները։ Այգին տուֆակերտ արևմտյան եզրապատով սահմանազատված է բնակելի տներից, հյուսիսային և հարավային եզրապատերով՝ զբոսայգու տարածքից:

Մինչև 1930-ական թթ. կեսերը զբոսայգու տարածքը զբաղեցրել է քաղաքի հին՝  Մլեր անվամբ հասարակական գերեզմանատունը, որտեղ կատարվել են ոչ միայն հայ, այլև՝ ռուս հանգուցյալների թաղումներ: Այստեղ՝ եղբայրական գերեզմանում, հուղարկավորվել են նաև Սարդարապատի ճակատամարտի (մայիս, 1918 թ.) հերոսները: 1900 թ. ճարտարապետ Վասիլի Միրզոյանի նախագծով կառուցվել է գերեզմանատան խաչաձև հատա­կագծով փոքր, գեղեցիկ և գմբեթավոր եկե­ղե­ցին, որը Բորիս Մեհրաբյանի 1906-1911 թթ. կազմած Երևանի հատակագծում ներկայացված է «Церковь Кладбищенская» ձևով: Եկեղեցին քանդվել է 1935 թ.: Հիմքերը հայտնաբերվել են զբոսայգու տարածքում հետագայում կառուցված շատրվանների շինարարու­թյան ժամանակ:  

1930 թ. Երևանի քաղաքային խորհրդի գործադիր կոմտեի որոշմամբ գերեզմանատունը փակ­վել է, տեղում հիմնադրվել է զբոսայգի: Կառավարության հայտարարությամբ հանգուցյալների ազգականներն իրենց հարազատների աճյունները տեղափոխել են այլ վայրեր: Նույն թվականի գարնանը ՀԿԿ Կենտկոմի առաջին քարտուղար Աղասի Խանջյանի առաջար­կությամբ այգու մի հատված` բանաստեղծ Հովհաննես Հովհաննիսյանի գերեզմանի շրջակայքը, վերածվել է «Գրողների և արվեստի գործիչների գերեզմանատան»: 1935 թ.-ից՝ գրող Ալեքսանդր Շիրվանզադեի հուղարկավորումից հետո, գերեզմանոցն անվանել են «Գրողների և մշակույթի գործիչների պանթեոն»:

1936 թ.՝ մահվանից մեկ տարի անց, այստեղ է վերահուղարկավորվել մեծն Կոմիտասը: 1936-1957 թթ., մինչև Ավետիք Իսահակյանի մահը, պանթեոնը փակ է եղել և թաղումներ չեն կատարվել:

1955 թ. հոկտեմբերին` Կոմիտասի մահվան 20-րդ տարելիցի առիթով, պանթեոնում կանգ­նեցվել է Կոմիտասի մահարձանը (գերեզմանոցի առաջին մահարձանն էր. ճարտարապետ՝ Գրիգոր Աղաբաբյան, քանդակագործ՝ Արա Հարությունյան), որից հետո զբո­սայ­գին կոչել են Կոմիտասի անվամբ, իսկ 1961 թ­.-ից՝ նշանավոր դերասան Հրաչյա Ներսիսյանի հուղար­կա­վորումից հետո, պանթեոնն անվանել են «Երևանի Կոմիտասի անվան զբոսայգու պանթեոն»:

1960-ական թթ. սկսվել է պանթեոնի բարեկարգումը (ճարտարապետ՝ Ստեփան Քյուրքչյան): 1969 թ. կառուցվել են պանթեոնի տու­ֆակերտ, քանդակազարդ հյուսիսային եզրապատը (ճարտարապետ՝ Ստ. Քյուրքչյան, քանդակագործ՝ Ռուզան Քյուրքչյան): Շինարարական աշխատանքների ընթացքում պանթեոն են տեղափոխել նաև այգու տար­բեր մասերում թաղված հայ մեծերի աճյունները։ Պատրաստվել են որոշ նոր տապանաքարեր, բարեկարգվել են գերեզմանները, տարածքը:

1993 թ. ՀՀ Ներքին գործերի նախարար Վանո Սիրադեղյանի նախաձեռնությամբ և Երևանի թիվ 5 հացի գործարանի միջոց­ներով կառուցվել է պանթեոնը բնակելի տներից սահմանազատող արևմտյան եզրապատը: 1998-1999 թթ. կառուցվել է  գերեզմանատան հարավային եզրապատը: Նույն ժամանակա­շրջա­նում քանդել են պանթեոնի միջնապատը և բետոնե բեմահարթակը: Ջրավազանը լցրել են հողով:

2005 թ. պանթեոնի տարածքում իրականացվել են նորոգման և բարեկարգման նոր աշխա­տանքներ։

Պանթեոնի հարևանությամբ գործում է զորավար Անդրանիկի թանգարանը (2006 թ.), զբոսայգու տարածքում, պանթեոնից ոչ հեռու՝ Կոմիտասի թանգարան-ինստիտուտը (2015 թ., ճարտարապետ՝ Արթուր Մեսչյան):

Պանթեոնի գերեզմանաքարերի շարքում գերակշռում են սալա­տա­պանները: Առկա են նաև մահարձաններ, պատվանդանների վրա կանգնեց­ված կիսանդրիներ, ինքնատիպ լուծումներով տարաբնույթ զանգվածեղ հու­շար­ձան­ներ: Որպես շինանյութ օգտագործվել են տուֆը, գրանիտը, բազալտը, տրավերտինը, մար­մարը, լաբրադորը, բրոնզը:

Պանթեոնում թաղված են՝

Հայոց գիտության գործիչներ - հնագետ, բանահավաք, ազգագրագետ Երվանդ Լալայանը, պատմաբան, գրող, գրականագետ Լեոն (Առաքել Բաբախանյան), ճարտարագետ-հիդրոտեխնիկ, Երևանի առաջին ջրմուղի կառուցող Սահակ Լիսիցյանը, պատմաբան, բանասեր Հակոբ Մանանդյանը (գերեզմանը պանթեոնի տարածք է տեղափոխվել 2001 թ., Աբովյան փողոցից՝ Ուսուցչական սեմինարիայի բակից) և այլք:

Հայ գրականության գործիչներ -   գրող, բանաստեղծ, Ավետիք Իսահակյանը, գրող Ստեփան Զորյանը, բանաստեղծ, դրամատուրգ Պետրոս Դուրյանը (հարավային եզրապատի մեջ ամփոփվել են նրա գանգի մասունքները), բանաստեղծուհի Սիլվա Կապուտիկյանը, գրող, դրամատուրգ Ալեքսանդր Շիրվանզադեն, բանաստեղծ Հովհաննես Շիրազը, բանաստեղծ Համո Սահյանը, ամերիկահայ գրող Վիլյամ Սարոյանը, բանաստեղծ Հովհաննես Հովհաննիսյանը և այլք:

Հայ երաժշտության բնագավառի գործիչներ  - երգահան, երաժշտագետ, խմբավար, բանահավաք, հայ ազգային երաժշտական դպրոցի հիմնադիր Կոմիտասը (Սողոմոն Սողոմոնյան), օպերային երգչուհի, «Հայաստանի սոխակ» Գոհար Գասպարյանը, երգահան, խմբավար Արամ Խաչատրյանը, երգահաններ  Ռոմանոս ու Սպիրիդոն Մելիքյանները և այլք:

Հայ նկարիչներ, ճարտարապետներ - նկարիչներ Վրթանես Ախիկյանը, Եղիշե Թադևոսյանը, Մարտիրոս Սարյանը, Մարիամ Ասլամազյանը, հայ ազգային ճարտարապետության մեծ գիտակ Թորոս Թորամանյանը, ճարտարապետ Ալեքսանդր Թամանյանը և այլք:

Հայ կինոյի և թատրոնի գործիչներ - Հովհաննես Աբելյանը, Վահրամ Փափազյանը, Վարդան Աճեմյանը, Հրաչյա Ներսիսյանը, Սոս Սարգսյանը, Մհեր Մկրտչյանը, Սերգեյ Փարաջանովը, Արուս Ասրյանը և այլք:

Հայ պետական-քաղաքական գործիչներ  - ՀՀ Ազգային ժողովի նախագահ, ՀՀ ազգային հերոս Կարեն Դեմիրճյանը, ՀՀ վարչապետ Անդրանիկ Մարգարյանը և այլք:

Պանթեոնի տարածքից դուրս՝ զբոսայգու կենտրոնական մուտքի մոտ, իր նախնական տեղում է բանաստեղծուհի Շուշանիկ Կուրղինյանի գերեզմանը:

Կոմիտասի անվան պանթեոնը համահայկական նշանակության հուշարձան է, հարգանքի տուրք է Հայոց Մեծերի հիշա­տակին: Ունի պատմաճանաչողական և դաստիարակչական մեծ արժեք:   

 «Պատմամշակութային ժառանգության գիտահետազոտական կենտրոն» ՊՈԱԿ

Երևանի քաղաքապետարան