ԽՈՀԱՆՈՑ

Դդումը եփում են մինչև փափկի, ապա մատուցում։ Օգտագործելուց առաջ՝ դդումը վերից վար կտրատում են մասերի։

Ճաշատեսակը մատուցվում է հալած կարագով, մեղրով և չիրով։

Ուտեստի հետ մատուցվում է մանրացրած սխտոր, աղ, կտրտած բողկ, թթուների տեսականի։ Խաշը ուտում են բողկի և տարատեսակ կանաչիների հետ՝ նախապես նրա մեջ բրդելով չոր լավաշ։ Պնակը ծածկում են փափուկ լավաշով՝ ուտելու ընթացքում բացելով անկյուն, որպեսզի կերակուրը շուտ չսառչի։ Խաշ ուտելիս՝ ոգելից խմիչքներից նախընտրում են խմել օղի, հաճախ՝ տնական, որն ավելի թունդ է՝ մոտ 60 աստիճան։

Այսպես՝ հյուրերն ու ընտանիքի անդամները հավաքվում են սեղանի շուրջ, բոլորին բաժանվում են կավե խորը պնակներ։ Տանտիրուհին, ի ցույց բոլորի, սկսում է պանրխաշի պատրաստումը․ մեկ լավաշը բաժանում է մանր կտորների, չեչիլ պանիրն էլ՝ բարակ թելիկների և իր բաժին կավե ամանի մեջ շերտ առ շերտ շարում նախ լավաշի կտորները, ապա՝ պանիրը։ Բոլորը հետևում են տանտիրուհու օրինակին։ Ապա տանտիրուհին բերում է նախապես արդեն յուղով տապակած և լավ կարմրացրած սոխն ու եռացրած ջուրը։ Յուրաքանչյուրն իր ուտեստի վրա ավելացնում է մի փոքր եռացրած ջուրը, թողնում 3 րոպե, ապա՝ ավելացնում տապակած սոխը։

Սեղանակիցները միմյանց մաղթում են բարի ախորժակ ու ջերմ խոսքուզրույցով ճաշակում անուշահամ պանրխաշը։

Ըստ պահպանված ավանդապատումի՝ Գրիգոր Լուսավորիչը Խոր Վիրապից դուրս է գալիս ու գնում Վաղարշապատ, որոշում է կոչունք կազմակերպել, այսինքն՝ հրավերք անել ու հյուրասիրել եկեղեցու շուրջ հավաքված ժամավորներին։ Եվ հարիսայի համար ոչխարներ է մորթել տալիս ու կանչում ջլապինդ երիտասարդներին, որպեսզի հարեին կերակուրը․ «Հարե՛ք սա»։ Այս արտահայտությունից էլ ճաշատեսակի անվանումն է․ եթե իհարկե մեր ազգային հնագույն մշակույթի ակունքներում չգտնվի կերակուրի անվան մեկ այլ բացատրություն։

Հետագայում ճաշատեսակը դարձավ առօրյա, այնուհետև՝ բացառապես հարսանիքներին մատուցվող համադամ, իսկ 1915 թվականի Մեծ եղեռնից հետո՝ զոհաբերության ճաշ, այսպես ասած՝ մատաղ, որը մինչ օրս էլ հայ ժողովրդի մեջ կիրառելի է։ 

1983 թվականից սկսած ամեն տարվա սեպտեմբեր ամսի երրորդ կիրակի օրը տոնվում է Մուսա լեռան հերոսամարտի հիշատակի օրը։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո շատ մուսալեռցիներ տեղափոխվեցին պատմական հայրենիք և հիմնեցին Մուսալեռ գյուղը:  Արարողության օրը՝ ողջ գիշեր, խարույկների վրա եփվող հարիսայի կողքին հայրենասիրական ու ժողովրդական երգեր են հնչում, իսկ առավոտյան օծված հարիսան, որպես մատաղ, հյուրասիրվում է հավաքական ժողովրդին։

Լավաշը համտեսելու լավագույն միջոցներից մեկը հայկական ավանդական հացի փուռ կամ ռեստորան այցելելն է: Այստեղ զբոսաշրջիկները կարող են ականատես լինել զրոյից լավաշի պատրաստման գործընթացին, այդ թվում՝ խմորի հունցմանը և թոնրում թխմանը։ Որոշ զբոսաշրջային վայրերում նույնիսկ թույլ են տալիս այցելուներին փորձել իրենց ուժերը լավաշ թխելու մեջ՝ տալով նրանց գործնական փորձ, որը նրանք երբեք չեն մոռանա:

Լավաշը ոչ միայն համեղ է, այլև մշակութային հարուստ նշանակություն ունի հայ ժողովրդի կյանքում։ Այն ներառվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ներկայացուցչական ցանկում: Լավաշ պատրաստելու ավանդույթը փոխանցվել է սերնդեսերունդ, և շատ ընտանիքներ ունեն հաց պատրաստելու իրենց յուրահատուկ բաղադրատոմսերն ու տեխնիկան։

Իր մշակութային նշանակությունից դուրս լավաշը կարևոր դեր է խաղացել նաև հայոց պատմության մեջ։ Պատերազմի և հակամարտությունների ժամանակ լավաշը կարևոր սննդի աղբյուր է եղել զինվորների և խաղաղ բնակիչների համար: Այն կարելի էր հեշտությամբ տեղափոխել և պահել, և դրա երկար պահպանման ժամկետը այն դարձնում էր կատարյալ դժվարության ժամանակ մարդկանց պահելու համար:

Այսօր լավաշը վայելում են ոչ միայն Հայաստանում, այլև ամբողջ աշխարհում։ Հայկական հացաբուլկեղենի վաճառասրահներ և ռեստորաններ կարելի է գտնել բազմաթիվ խոշոր քաղաքներում, լավաշը նաև դարձել է ֆյուժն խոհանոցի հայտնի բաղադրիչ: 

Հայկական լավաշն ավելին է, քան պարզապես հացի տեսակ, այն մշակութային և խոհարարական հաճույք է, որը պետք է զգա յուրաքանչյուր զբոսաշրջիկ: Անկախ նրանից՝ այցելում եք ավանդական հացի փուռ, փորձում եք այն ռեստորանում, թե նույնիսկ ինքներդ եք պատրաստում, լավաշը հայկական խոհանոցի էական մասն է, որը դուք չեք ցանկանա բաց թողնել: Այսպիսով, եկեք Երևան և համտեսեք լավաշի համեղությունը և ընկղմվեք մեր զարմանալի երկրի հարուստ մշակույթի և պատմության մեջ:

Մեկ այլ միրգ, որը լայնորեն աճեցնում և վայելում են Հայաստանում, նուռն է։ Նուռը հայկական մշակույթում առանձնահատուկ նշանակություն ունի, որը ներկայացնում է պտղաբերություն, առատություն և հաջողություն: Պտուղն օգտագործվում է բազմաթիվ հայկական ուտեստների մեջ։

Հայաստանը հայտնի է նաև իր խաղողով, որից պատրաստում են համեղ գինիներ և կոնյակներ։ Երկիրն ունի գինեգործության երկար պատմություն, որը սկիզբ է առնում հնագույն ժամանակներից, և հայտնի է բարձրորակ գինիների արտադրությամբ, որոնք արտահանվում են աշխարհով մեկ: Խաղողից նաև պատրաստում են թունդ մրգային օղի, որը հայտնի է տեղացիների և զբոսաշրջիկների շրջանում:

Թութը Հայաստանում մշակվել է հազարամյակներ շարունակ և հայկական խոհանոցի կարևոր մասն է։ Պտուղը հաճախ ուտում են թարմ վիճակում, բայց դրանից կարելի է նաև մուրաբաներ և օշարակներ պատրաստելու համար։ Հայկական թութը, բացի իր խոհարարական կիրառությունից, գնահատվում է նաև իր բուժիչ հատկություններով։ Պտուղը և տերևներն օգտագործվել են ավանդական բժշկության մեջ՝ բուժելու տարբեր հիվանդություններ, այդ թվում՝ հազ, մրսածություն և բորբոքում:

Այլ մրգեր, որոնք սովորաբար աճեցվում են Հայաստանում, ներառում են թուզը, սերկևիլը, խնձորը և կեռասը: Այս մրգերը օգտագործվում են տարբեր ուտեստների, աղանդերի և խմիչքների պատրաստման համար։

Երևանի այցելուները կարող են վայելել այս համեղ մրգերը՝ այցելելով տեղական շուկաներ և ռեստորաններ, որտեղ կարող են համտեսել տարբեր տեսակներ և ծանոթանալ դրանց մշակութային նշանակությանը:

Հայաստանի պտուղները ոչ միայն համեղ հյուրասիրություն են, այլև երկրի հարուստ պատմության, ավանդույթների և հյուրընկալության արտացոլումը:

Գաթան քաղցր հացի տեսակ է, որը պատրաստվում է պարզ բաղադրիչներով, ինչպիսիք են ալյուրը, շաքարավազը, կարագը և կաթը: Խմորը փաթաթում են, այնուհետև լցնում շաքարավազի, կարագի և աղացած դարչինի կամ հիլի խառնուրդով։ Այնուհետև խմորը փաթաթում են և կտորների կտրում, որոնք թխում են մինչև ոսկե դարչնագույնը: Խմորը դրսից խրթխրթան է, իսկ ներսից՝ փխրուն։

Հայաստան այցելող զբոսաշրջիկները պետք է անպայման փորձեն գաթա, քանի որ այս համեղ և յուրօրինակ աղանդերը դժվար կլինի գտնել որևէ այլ վայրում: Երևանում կան բազմաթիվ հացթուխներ և սրճարաններ, որոնք մասնագիտացած են գաթայի պատրաստման մեջ, և այցելուները կարող են փորձել տարբեր սորտեր և համեր։ Նրա համեղ համը մնայուն տպավորություն կթողնի յուրաքանչյուրի վրա, ով այն կփորձի:

Այս ուտեստի մեջ օգտագործվող բանջարեղենը սեզոնային է ամառվա ամիսներին՝ այն դարձնելով տարվա այս եղանակին պահանջված ուտեստ: Իսկ համերի յուրահատուկ համադրությունը տոլման դարձնում է հայկական խոհանոցի սիրելի ուտեստը։ Այսպիսով, հայկական ամառային տոլման պարտադիր ճաշատեսակ է ամառվա ամիսներին Երևան այցելող յուրաքանչյուր զբոսաշրջիկի համար։