ԵԶԱԿԻ ՎԱՅՐԵՐ

Մատենադարանը բացառիկ և արժեքավոր ձեռագրերի եզակի պահոց է, հայ ժողովրդի մտավոր ժառանգության գանձարան, թանգարան ու գիտահետազոտական ինստիտուտ:

1957

Մատենադարանը բացառիկ և արժեքավոր ձեռագրերի եզակի պահոց է, հայ ժողովրդի մտավոր ժառանգության գանձարան, թանգարան ու գիտահետազոտական ինստիտուտ, որն ունի համա­մարդ­կային արժեք։ 1997 թ. գրանցվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային հիշողության ցանկում և համարվում է հայոց ազգային հիշողության պահպանման և զարգացման ամենակարևոր վայրերից մեկը: Այժմ այստեղ պահվող շուրջ 23 000 ձեռագրերը (հայերեն, հունարեն, արաբերեն, պարսկերեն, ասորերեն, լատիներեն, եթովպերեն, վրացերեն, եբրայերեն և այլն)  և շուրջ 300 000 արխիվային փաստաթղթերը ընդգրկում են հայ հին և միջնադարյան գիտության ու մշակույթի գրեթե բոլոր բնագավառները՝ պատմություն, աշխարհագրություն, քերականություն, փիլիսոփայություն, իրավունք, բժշկություն, մաթեմատիկա, տիեզերագիտություն, տոմարագիտություն, թարգմանական ու ազգային գրականություն, մանրանկարչություն, երաժշտություն և թատրոն: Միջնադարում կատարված հայերեն թարգմանութունների շնորհիվ կորստից փրկվել են մայր լեզուներով չպահպանված բազմաթիվ բնագրեր:

Մատենադարանը (նշանակում է ձեռագրերի պահոց՝ մատյանների դարան, հավաքածու), որպես ՀԽՍՀ-ում առաջին գիտահետազոտական հաստատություն, ստեղծվել է 1921 թ.՝ Էջմիածնի ձեռագրատան հիման վրա: Սկզբնական շրջանում կոչվել է Կուլտուր-պատմական ինստիտուտ: 1939 թ.-ին Էջմիածնից տեղափոխվել է Երևան և գործել Հանրային գրադարանի շենքում։ Գլխավոր մասնաշենքի նախագծումը սկսվել է Մեծ հայրենականի տարիներին, կառուցվել է ՀԽՍՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ, վաստակավոր ճարտարապետ, 1937-1951 թթ․ Երևանի գլխավոր ճարտարապետ Մարկ Գրիգորյանի (1900-1978) նա­խագծով։ Շինարարությունն ավարտվել է 1957 թ.:

Մատենադարանը նոր մասնաշենք է տեղափոխվել 1959 թ. և ՀԽՍՀ կառավարության որոշմամբ վերածվել է Հին ձեռագրերի գիտահետազոտական ինստիտուտի։ 1962 թ-ից կրում է Մեսրոպ Մաշտոցի անունը։

1978  թ. հյուսիսային բլրալանջի մեջ կառուցվել են գրապահոցներ:

Գլխավոր մասնաշենքը քառահարկ, նկուղային հարկաբաժնով մոնումենտալ շինություն է՝ կառուցված մոխրագույն բազալտից, «միդիս» շարվածքով: Բարձրությունը մինչև քիվը՝ 22,4 մ է: Ճակատ­ները լուծ­ված են խիստ և լակոնիկ ոճով: Ինտերիերը ձևավորված է հայ միջնադարյան կա­ռույցների (գավիթ, գրապահոց) կոնստրուկտիվ և ոճական սկզբունքներով: Սյուներով և կամա­րա­շա­րերով բաժանված է թաղածածկ տարածքների:

Գլխավոր մասնաշենքի նախասրահում «Ավարայրի ճա­կա­տա­մարտ» խճանկարն է (նկարիչ՝ Վան Խաչատուր, 1960), դեպի երկրորդ հարկ բարձրացող գլխավոր սանդուղքներից տեսանելի է  «Հայոց մշակույթի պատմություն»  եռամաս որմնանկարը (նկարիչ՝ Վան Խաչատուր, 1959):  1961 թ. 40 խեցեգործական աշխատանքներով ինտերիերը ձևավորել է հայ խեցեգործ, գեղանկարիչ, ՀԽՍՀ ժողովրդական նկարիչ Հմայակ Բդեյանը, 1977 թ. տեղադրվել են նաև նրա «Գրիչ» և «Ծաղկող» քանդակները։ Շենքի գլ­խավոր ճակատի մոտ առանձին պատվանդաններին տեղադրված են միջնա­դարյան հայ մշա­կույթի նշանավոր գործիչներ Անանիա Շիրակացու (քանդակագործ՝ Գրի­գոր Բա­դալյան, 1963), Մովսես Խորենացու (քանդակագործ՝ Երեմ Վարդանյան, 1964), Մխի­թար Գոշի (քանդակագործ՝ Ղուկաս Չուբարյան, 1967), Թորոս Ռոսլինի (քանդակա­գործ՝ Արշամ Շա­հինյան, 1967), Ֆրիկի (քանդակագործ՝ Սուրեն Նազարյան, 1967) և Գրիգոր Տաթևացու (քանդակագործ՝ Ար­շամ Գրիգորյան, 1967) արձանները: Շենքի գլխավոր առանցքով, հենապատի մոտ տեղադրված է Հա­յոց այբուբենի հիմնադիր Մեսրոպ Մաշտոցի ու նրա նշանավոր աշակերտ Կորյունի արձանա­խում­բը  (քանդակագործ՝ Ղուկաս Չուբարյան, 1962): Հենապատի վրա փորագրված է հայերեն առաջին նախադասությունը. «Ճանաչել զիմաստութիւն եւ զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ»:

Շինությանը հարող ցածր կամարասրահների բացօթյա թանգարանում ցուցադրված են Հայաստանի տարբեր վայրերից տեղափոխված բարձրարժեք կոթողներ՝ վիշապաքար (մ.թ.ա. II-I հզմ.), կոթող «Դուռ» (բերված է Կարմիր բլրից, մ.թ.ա․ VII), խաչքա­րեր (1294, 1545, 1596, 1604), արձանագիր տապանաքար (XVII) և այլն:

Մատենադարանի գործունեության ընդարձակման և ձեռագրական հավաքածուի համալրման նպատակով 1987-1988 թթ. նախագծվեց նոր մասնաշենք (ճարտարապետ՝ Արթուր Մեսչյան): Շինարարությունը սկսվեց 1988 թ., բայց ընդհատվեց Սպիտակի ավերիչ երկրաշարժից հետո: Նոր մասնաշենքի հիմնարկեքի արարողությունը տեղի ունեցավ 2009 թ. մայիսի 14-ին՝ գլխավոր մասնաշենքի հետնամասում: Կառուցվեց 2009-2011 թթ.։ Այն իր ծավալատարածական լուծումներով համահունչ է գլխավոր մասնաշենքին, իսկ ծավալով գերազանցում է 4 անգամ:

Գլխավոր մասնաշենքը վերանորոգվեց և վերածվեց թանգարանային մասնաշենքի՝ քառապատկելով ցուցադրության մակերեսները:

Մատենադարանի շենքի կառուցումը կարևոր է նաև քաղաքաշինական տեսակետից. այն իր ծավալով կազմակերպում է Մաշտոցի պողոտայի և ընդհանրապես քաղաքի այդ հատվածի վերջավորությունը:

Մատենադարանը միջազգային ճանաչում և բարձր վարկանիշ ունեցող հաստատություն է, որը դարձել է Երևանի խորհդանիշներից մեկը։

ԱՅՑԵԼՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ